Wraz z początkiem 2023 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego („k.k.w.”), wprowadzona ustawą z dnia 5 sierpnia 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw („Nowelizacja”)[1].
Nowelizacja wprowadziła szereg obszernych zmian do k.k.w., których dążeniem jest – zgodnie z deklaracją ustawodawcy – przede wszystkim usprawnienie procedur wykonywania kar oraz tymczasowego aresztowania, a także poprawa skuteczności wykonania kary pozbawienia wolności oraz poszerzenie możliwości odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego.
Poniżej prezentujemy kluczowe zmiany wprowadzone Nowelizacją.
Osadzenie w jednostce penitencjarnej już nie na wezwanie
Niezwykle istotną zmianą jest znowelizowanie art. 79 § 1 k.k.w. traktującego o procedurze osadzenia skazanego w jednostce penitencjarnej. Do czasu wejścia w życie znowelizowanych przepisów k.k.w. procedura ta polegała na tym, że skazany otrzymywał wezwanie do stawiennictwa w jednostce penitencjarnej i ciążył na nim obowiązek stawiennictwa, właściwy sąd mógł odstąpić od powyższej zasady i polecić doprowadzenie skazanego do jednostki penitencjarnej. Co do zasady dopiero w przypadku niestawiennictwa do odbycia kary zarządzano przymusowe doprowadzenie skazanego do właściwego zakładu karnego.
Od 1 stycznia 2023 r. powyższe zasady uległy drastycznej zmianie – ustawodawca zdecydował się na odejście od praktyki wzywania skazanego do stawiennictwa celem odbycia kary pozbawienia wolności na rzecz wydania przez sąd polecenia o zatrzymaniu i przymusowego doprowadzenia skazanego do jednostki penitencjarnej. Jedynie w uzasadnionym przypadku (np. sytuacja rodzinna lub zawodowa skazanego), sąd może odstąpić od tej reguły na rzecz wezwania skazanego do stawiennictwa w jednostce penitencjarnej – i to wyłącznie na wniosek skazanego.
Bezprawne utrudnianie przez skazanego wykonania kary pozbawienia wolności
Z dniem 1 stycznia 2023 r. w życie wszedł art. 14b k.k.w., wprowadzający do kodeksu procedurę stwierdzania bezprawnego utrudniania przez skazanego kary pozbawienia wolności. Postanowienie w tym przedmiocie będzie mieć znacznie dla późniejszego starania się przez skazanego o warunkowe przedterminowe zwolnienie (zob. znowelizowany również art. 78 § 2 k.k.).
Jako przesłankę inicjującą tę procedurę jest stwierdzenie, że skazany w zamiarze utrudnienia wykonania orzeczonej wobec niego kary pozbawienia wolności uciekł lub ukrywał się lub podjął działania w celu ucieczki lub ukrycia się (art. 14b § 1 k.k.w.). Jak wynika z brzmienia tego przepisu, aby ta przesłanka mogła zostać zrealizowana, należy dowieźć, że skazany umyślnie dążył do uniknięcia odbycia kary izolacyjnej. Pod rzeczoną umyślnością dążenia do uniknięcia odbycia kary należy rozumieć wszelkie działania podejmowane przez skazanego, które miały na celu uniknięcie kary poprzez ucieczkę lub ukrycie się. Aby dane działanie było sklasyfikowane jako unikanie kary musi być ono podejmowane w tym ściśle określonym celu – tj. przykładowo za takie zachowanie nie powinien zostać uznany wyjazd z kraju w sytuacji, w której skazany nie ma wiedzy o konieczności odbycia kary izolacyjnej, gdyż nie realizuje się wtedy przesłanka umyślności. Co istotne, omawiana ucieczka lub ukrycie się dla swojej bezprawności nie musi być skuteczne, wystarczy podjęcie działań, których intencją jest skuteczna ucieczka lub ukrycie się aby możliwym było podjęcie działań procesowych mających na celu stwierdzenie bezprawnego utrudniania przez skazanego wykonania kary pozbawienia wolności.
Sądem właściwym do orzekania w tym przedmiocie, jest sąd wydający orzeczenie podlegające wykonaniu w pierwszej instancji. Sąd orzekać będzie w tym przedmiocie niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia, jednak nie później niż 14 dni po jego otrzymaniu. Rozstrzygnięcie zapadać ma na posiedzeniu bez udziału stron w formie postanowienia. Na postanowienie przysługuje zażalenie.
Wprowadzenie do k.k.w. przepisów dot. listu gończego
W wyniku nowelizacji do k.k.w. wprowadzono regulacje dot. listu gończego – nowy art. 14a k.k.w. Jako jedyną przesłankę do wydania postanowienia o poszukiwaniu skazanego listem gończym wskazano brak możliwości ustalenia miejsca pobytu skazanego (art. 14a § 1 k.k.w.).
List gończy obligatoryjnie zawiera poniższeinformacje:
i. informacja o sądzie wydającym postanowienie;
ii. informacja o osobie poszukiwanej wraz z danymi ułatwiającymi jej poszukiwanie;
iii. informacja o orzeczeniu stanowiącym podstawę pozbawienia wolności;
iv. wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym fakcie najbliższej jednostki policji lub sądu;
v. ostrzeżenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie poszukiwanego lub dopomaganie mu w ucieczce.
Ponadto, list gończy fakultatywnie może zawierać nagrodę za ujęcie lub przyczynienie się do ujęcia poszukiwanego oraz zapewnienie o utrzymaniu tajemnicy przez odpowiednie organy co do osoby informującej. Co do zasady list gończy podlega rozpowszechnieniu w Internecie, chyba że sąd postanowi inaczej. Dodatkowo sąd może postanowić o rozpowszechnieniu listu gończego poprzez jego rozesłanie, rozplakatowanie oraz opublikowanie w szczególności za pomocą radia, prasy czy telewizji.
Wstrzymanie wykonania orzeczenia
W wyniku nowelizacji rozbudowaniu uległ art. 9 k.k.w. Zgodnie nowym brzmieniem § 3 i § 4 omawianego przepisu odmowa wstrzymania wykonania orzeczenia wydanego w postępowaniu wykonawczym została zwolniona z uzasadnienia. Jedynie w przypadku wydania postanowienia o wstrzymaniu wykonania postanowienia wydanego w postępowaniu wykonawczym, sąd z urzędu będzie musiał takie postanowienie uzasadnić.
Nadto, ustawodawca uregulował kwestię posiedzenia w przedmiocie wstrzymania wykonania orzeczenia (§5). Do udziału w posiedzeniu uprawniony został prokurator w przypadku, w którym rezultatem wstrzymania wykonania kary będzie zwolnienie skazanego z zakładu karnego lub aresztu śledczego. Sąd jest obowiązany do wyznaczenia takiego posiedzenia niezwłocznie.
Prokurator został wyposażony w uprawnienie do wniesienia sprzeciwu w przedmiocie wstrzymania wykonalności orzeczenia – w takim wypadku postanowienie staje się wykonalne z chwilą jego uprawomocnienia. Prokurator, zgodnie z art. 9 § 4 i 5 k.k.w., jest jedynym uprawnionym do wniesienia zażalenia na postanowienie o wstrzymaniu wykonania orzeczenia, które podlega rozpoznaniu w terminie 7 dni od daty wpływu do sądu wyższej instancji.
Zmiany w przepisach k.k.w. dotyczących systemu dozoru elektronicznego
Orzekanie dozoru przez komisję penitencjarną
Nowelizacja wprowadziła szereg istotnych zmian w przepisach o systemie dozoru elektronicznego.
Jedną z nich jest przyznanie szeregu nowych uprawnień dla komisji penitencjarnej funkcjonującym w zakładzie karnym, na terenie którego przebywa skazany. Komisja penitencjarna została uprawniona (obok sądu penitencjarnego, w którego okręgu przebywa skazany) do orzekania w przedmiocie zezwolenia na stosowanie dozoru elektronicznego jeżeli zostaną spełnione niżej wymienione warunki (art. 43lla § 1 k.k.w.):
i. wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą 4 miesięcy pozbawienia wolności, a nie zachodzą warunku przewidziane w art. 64 § k.k.;
ii. skazany rozpoczął już odbywanie kary w zakładzie karnym;
iii. szczególne względy wskazujące, że w razie odbycia kary w systemie dozoru elektronicznego nie zostaną osiągnięte cele kary nie stoją na przeszkodzie odbywaniu kary w tym systemie;
iv. dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności przemawiają za udzieleniem zezwolenia;
v. skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;
vi. osoby pełnoletnie wspólnie zamieszkujące ze skazanym wyraziły zgodę na rozpoczęcie dozoru;
vii. warunki techniczne, o których mowa w art. 43h § 1 k.k.w. nie stoją na przeszkodzie odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.
W przypadku kumulatywnego spełnienia powyższych warunków, komisja penitencjarna ma wyłączną możliwość do orzekania w przedmiocie udzielenia zezwolenia na zastosowanie względem skazanego systemu dozoru elektronicznego. Wyjątkiem jest sytuacja, w której skazany nie rozpoczął jeszcze odbywania kary pozbawienia wolności – w takim przypadku właściwym do orzekania jest sąd penitencjarny.
Komisja penitencjarna wydaje decyzję w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku. Na decyzję komisji penitencjarnej przysługuje skarga do sądu penitencjarnego (art. 43llb k.k.w.).
Aktualizacja przesłanek orzekania dozoru elektronicznego przez sąd penitencjarny
Poprzez znowelizowanie art. 43la § 1k.k.w. ustawodawca zdecydował się na rozszerzenie katalogu przesłanek, wobec zaistnienia których możliwym będzie odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.
Wprowadzono możliwość orzeczenia dozoru elektronicznego względem skazanego, wobec którego orzeczono karę pozbawienia wolności niższą niż 3 lata, a do odbycia kary pozostało nie więcej niż 6 miesięcy. Do dnia wejścia w życie nowelizacji możliwość taką miał jedynie skazany, wobec którego orzeczono karę nieprzekraczającą 1 roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności (art.43la § 1 pkt 1 k.k.w.).
Ustawodawca zdecydował się również na wyeliminowanie z kodeksu stwierdzenia o możliwości orzekania dozoru jedynie w sytuacji, gdy jest to wystarczające dla osiągnięcia celów kary i zastąpienie tego warunku możliwością orzeczenia dozoru elektronicznego, gdy nie stoją temu na przeszkodzie szczególne względy wskazujące, że w razie odbycie kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary (art. 43la § 1 pkt 2 k.k.w.). Taki zabieg legislacyjny oznacza, że po wejściu w życie nowelizacji, w czasie orzekania w przedmiocie zastosowania względem skazanego dozoru elektronicznego zachodzi domniemanie, że nie zachodzi przeszkoda uniemożliwiająca jego zastosowanie. W praktyce oznacza to przeniesienie ciężaru dowodu z wnioskodawcy, który do tej pory musiał wykazać, że zastosowanie dozoru elektronicznego względem skazanego pozwoli na osiągnięcie celów kary, na prokuratora, który będzie musiał wykazać na przeszkodzie orzeczenia dozoru elektronicznego stoją szczególne względy wskazujące, że w razie odbycia kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary.
Uprawnienia prokuratora
W wyniku nowelizacji wzmocnieniu uległa pozycja prokuratora w postępowaniu wykonawczym również w sferze przepisów o systemie dozoru elektronicznego. Analogicznie jak w omawianej wyżej kwestii wstrzymania wykonalności orzeczenia, również w przypadku procedowania w przedmiocie zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego prokurator został wyposażony w możliwość wniesienia sprzeciwu (art. 43lj § 1ak.k.w.). Jest to rozwiązanie znane ze stosowania tzw. aresztu warunkowego.
W razie zgłoszenia sprzeciwu przez prokuratora - najpóźniej na posiedzeniu po ogłoszeniu postanowienia o udzieleniu zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego –postanowienie w tym przedmiocie stanie się wykonalna dopiero z chwilą uprawomocnienia.
[1] Dz.U.2022 poz. 1855.
